За апошнія некалькі гадоў слова «хімія» набыло ў беларусаў відавочнае негатыўнае адценне. Пакаранне ў выглядзе накіравання ў адкрытую ўстанову адкрытага тыпу масава атрымлівалі затрыманыя на паслявыбарчых пратэстах. У канцы 2022 года канвеер «хімічных» прысудаў не спыненяецца — хутчэй, ён працягвае набіраць абароты. Але што цяпер адбываецца на «хіміі»? Як там уладкаваны побыт? І як супрацоўнікі паселішчаў ставяцца да палітычных? Пра гэта «Люстэрка» паразмаўляла з двума мужчынамі, якія ўжо адбылі пакаранне.
«Прыступаеш да працы, а пятай раніцы, заканчваеш, а 17-й гадзіне»
Віктара Пархімчыка затрымалі ўвосень 2020 года за тое, што ён раскідаў самарэзы на дарозе каля адміністрацыйнага будынка. У выніку мужчыну асудзілі на два гады «хіміі» па арт. 339 Крымінальнага кодэкса (хуліганства). Пакаранне ён адбываў у вёсцы Сушкі Камянецкага раёна. За атрыманыя падчас «хіміі» парушэнні Пархімчык зарабіў змену рэжыму і ўжо адседзеў у калоніі. Цяпер ён цалкам адбыў свой тэрмін і знаходзіцца ў Польшчы, таму пагадзіўся пагаварыць з журналістамі не ананімна.
— Паселішча на «хіміі» — гэта нейкі дзіўны сімбіёз. Ты вяртаешся часткова ў ГУЛАГ, часткова — у нейкую нацысцкую Германію, — расказвае мужчына. — Сілавікі выступаюць тут у ролі асобаў, якія эксплуатуюць рабскую працу. Само паселішча выглядае як барак: пад яго адведзеная нейкая старая польская школа, але цяпер яна пераабсталяваная менавіта пад памяшканне, дзе ўтрымліваюцца асобы, што прыцягваюцца да прымусовай працы. У пакоі — па 12 чалавек, усе спяць на двух’ярусных ложках. Унутры самога будынка на ўсіх адна прыбіральня. Каб выйсці памыцца ў душ, трэба пытаць дазволу ў ахоўніка. Гэта дзяжурны, ён сядзіць за краткамі, і калі ў яго добры настрой, ён можа адпусціць цябе памыцца пасля працы. Калі настрой кепскі, значыць, табе не пашанцавала. Пры гэтым варта разумець, што на «хіміі» ўсе плацяць камунальныя плацяжы, як у звычайным парадку. Але душ даюць па дазволе, хоць ён аплачаны. На паселішчы пастаянна было холадна, у катле палілі ўсё запар: было адчуванне, што ў краіне проста не хапае дроваў. Людзі шукалі ўздоўж дарог смецце і дошкі. Глядзелі, дзе камунальнікі абразаюць дрэвы. Нас адпраўлялі ў гэтае ж месца і казалі збіраць рэшткі дрэваў, каб потым паліць іх у катле.
Паводле яго словаў, на «хіміі» для палітвязняў ствараюцца асаблівыя ўмовы — «выйсці кудысьці без ахоўніка ты не можаш». Праз гэта было складана з закупкай прадуктаў.
— Чалавек, які трапіў на «хімію» за махлярства або нявыплату аліментаў, мог пайсці ў горад без праблем. Палітычныя ж гэта рабіць не маглі, — адзначае ён. — Часам удзень на «хімію» прыязджала аўталаўка, у якой цэны былі істотна вышэйшыя за сярэднія. Прычым у гэты час амаль усе асуджаныя знаходзіліся на працы. Акрамя гэтага, на «хімію» здараліся рэйды з КДБ і ўпраўлення Следчага камітэта па Гомельскай вобласці. Сілавікі маглі прыехаць і праверыць тэлефоны менавіта ў палітычных. Калі цябе хочуць наведаць сваякі, ты мусіш загадзя пісаць заяву, каб табе дазволілі сустрэчу. Калі дазвол даюць, сустрэча праходзіць у прысутнасці наглядчыка. Гэта я ўжо не кажу пра жоўтыя біркі, якія вісяць ва ўсіх палітычных на ложках. Цяжкасці былі і з кухняй. Калі я толькі прыехаў туды, яна пастаянна была адчыненая. То-бок у любы час ты мог прыйсці і нешта сабе прыгатаваць. А потым яны яе, як і душ, пачалі адчыняць толькі па раскладзе на некалькі гадзін у дзень. На маю думку, для палітычных захоўвалася пастаянная тэндэнцыя на ўзмацненне жорсткасці ўмоваў.
Пры гэтым распарадак дня «на хіміі», паводле Віктара, для саміх асуджаных вельмі стрэсавы: пад’ём, а сёмай раніцы, затым трэба хутка пагаліцца і пачысціць зубы. Кажа, што за няголенасць людзі атрымлівалі спагнанні. А чатыры спагнанні — замена рэжыму на калонію.
— Пры гэтым некаторыя людзі хадзілі на працу зусім па раннім графіку: ім, ды і мне, даводзілася прачынацца ў 4.30. Прыступаеш да працы, а пятай раніцы, працуеш пры гэтым да 17 гадзін. Адзначу, што Працоўны кодэкс Беларусі рэгулюе максімальную колькасць працоўных гадзін на тыдзень — 40. Больш працаваць нельга. А ў нашым выпадку мы працавалі мінімум 72, то-бок практычна ў два разы перапрацоўвалі. Адмовіцца ад такога графіка мы не маглі: гэта лічылася сур’ёзным спагнаннем, за яго нас маглі адправіць на дзесяць сутак у ШІЗА.
— Мяне накіравалі працаваць жывёлаводам на ферму. Я мусіў прымаць роды ў кароў і чысціць капыты: да гэтага моманту я карову бачыў толькі на этыкетцы ад малака. Увогуле, у першы ж працоўны дзень мне аформілі спагнанне за «парушэнне тэхналогіі кармлення дойных кароваў», — успамінае мужчына. — Яшчэ пасля некалькіх такіх парушэнняў мяне вырашылі адправіць працаваць на прадпрыемства, размешчанае ў іншым горадзе. І вось у якасці пакарання за мае «парушэнні» мне трэба было ісці да фермы 25 кіламетраў пешшу. Транспарт туды зусім не хадзіў.
Пашанцавала, што мясцовыя жыхары падтрымлівалі менавіта «палітычных хімікаў»: адзін чалавек падвозіў мяне да вёскі на машыне. Аднойчы я сам вырашыў прайсці ўсю дарогу пешшу. Выйшаў з «хіміі» ў 16.40, калі ў мяне скончыўся працоўны дзень. Да паселішча ішоў 4,5 гадзіны — і вельмі прастудзіўся. На наступны дзень сказаў ахоўнікам, што я не адмаўляюся ад працы, але прашу даць мне маршрут, як да яе даязджаць. Мне загадалі ісці туды ў пешым парадку. Я адказаў, што гэта нерэальна, папрасіў нешта змяніць. Натуральна, атрымаў у выніку некалькі парушэнняў за непаслушэнства — неўзабаве мяне перавялі ў Брэсцкае СІЗА.
Віктар расказвае, што бліжэй да вечара «хімікаў» на пасяленне з працы прывозіць транспарт, хтосьці вяртаецца пешшу. Пасля гэтага на пасяленні пачынаюцца выхаваўчыя мерапрыемствы: усіх у абавязковым парадку «вядуць глядзець прапаганду».
— Ахоўнікі ўважліва назіраюць, каб усе глядзелі тэлевізар з адкрытымі вачыма. Пасля такога прагляду навін была ўборка, а затым адбой, — кажа Віктар. — Пры гэтым вольнага часу практычна няма: на «хіміі» яго спрабуюць заняць усім чым заўгодна. Напрыклад, ты чакаеш выхаднога, каб памыць рэчы, прывесці сябе ў парадак і нешта сабе прыгатаваць на наступны тыдзень (у звычайны дзень няма часу займацца ўсімі гэтымі справамі). І вось яны прыдумляюць, напрыклад, паставіць вам гульню ў шашкі. Ім усё роўна, ці ўмеюць людзі ў іх гуляць. Адзін «хімік» не ўмеў, адмовіўся, і яму паставілі за гэта парушэнне.
Акрамя гульні ў шашкі, асуджаных у абавязковым парадку выводзяць падцягвацца на турніку. Паводле Віктара, гэта адбываецца на вуліцы ў любое надвор’е.
— Ты не можаш адмовіцца ад гэтых мерапрыемстваў і павінен быць адпаведным чынам апрануты. Абавязковае закрытае адзенне, красоўкі або кеды. Калі ты пойдзеш падцягвацца на турніках не ў такім выглядзе, то, хутчэй за ўсё, атрымаеш за гэта спагнанне. Разумееце, людзі нічога гэтага рабіць не хочуць. Нармальная псіхіка не ўспрымае прымусовыя гульні. Гэта як дыскатэку ў канцлагеры зладзіць. А ім усё роўна.
«Для палітычных выхад у горад забаронены да канца тэрміну»
Станіслава (імя героя змененае з меркаванняў бяспекі) затрымалі па адным з палітычных артыкулаў вясной 2021 года. Улетку ён вызваліўся з ПУ-9, якая знаходзіцца ў Віцебску.
— У асноўным там знаходзіліся хлопцы з Минска і з іншых абласцей, яны заехалі па «палітычных» артыкулах. З мясцовых тут нікога няма, — расказвае мужчына. — Я так разумею, яны вельмі стараюцца закрываць усіх палітычных максімальна далёка ад гарадоў іх пражывання. Калі ты з Брэста, то цябе абавязкова адправяць у Віцебск або ў Гомель. То-бок у дыяметральна супрацьлеглым кірунку ад таго месца, дзе чалавек жыў. Мне здаецца, гэта такая подласць, каб родным было складаней да цябе прыязджаць.
Мужчына расказвае, што яны жылі ў пакоях па 12−16 чалавек, і толькі часам людзей сялілі ўшасцёх. Раніца стабільна пачыналася, а шостай. Спачатку — пад’ём, потым — пераклічка і праверка, «каб ніхто не праспаў і не згубіўся».
— Пасля гэтага ўсе, як правіла, рыхтуюцца да працы: хтосьці робіць сняданак, хтосьці мыецца — у залежнасці ад таго, каму калі трэба з’язджаць, — апісвае свой побыт суразмоўца. — Хтосьці павінен быў пакідаць установу яшчэ да праверкі, а хтосьці пачынаў працу ў дзесяць, таму людзей рассялялі па пакоях у залежнасці ад іх графіка. У канцы дня ўсе вяртаюцца назад. З васьмі вечара да паловы дзявятай у нас абавязковы прагляд навін: у гэты час ніхто нікуды не можа выходзіць гуляць і нічога рабіць. Усе мусяць сядзець па пакоях. А палове дзявятай — вечаровая праверка. Хто прыязджае з працы рана, адразу вячэраюць і ідуць спаць. Хто вяртаецца бліжэй да дзевяці, проста перакусваюць: у 22 у нас быў адбой, таму ўсе справы трэба паспець зрабіць да гэтага часу.
У некаторых асуджаных месца працы знаходзілася вельмі далёка, туды трэба было дабірацца дзве з паловай гадзіны. Кагосьці адвозілі на машынах самога паселішча, іншыя дабіраліся на грамадскім транспарце. Часам «хімікаў» мог падвозіць нават працадаўца.
— Некаторыя асуджаныя, я ў тым ліку, з задавальненнем хадзілі б сем дзён на тыдзень на працу, але гэта не дазволена — у нас ёсць абавязковы выходны, — расказвае мужчына. — На працы ты больш камфортна сябе адчуваеш, чым на «хіміі». Ва ўстанову ты ходзіш і кожны раз баішся нарвацца на дрэнны настрой: не так павітаўся, як бы ім хацелася, не так паглядзеў… Прычапіцца яны могуць да чаго заўгодна. А вось працаваць трэба з такімі ж звычайнымі людзьмі, як ты сам, часам можна дамовіцца з кіраўніком і крыху адпачыць. Асуджаныя працуюць на фермах, часам — на піларамах. У вольны час нам можна было чытаць кніжкі, залазіць у інтэрнэт. Многія стараліся з карысцю бавіць час: нехта, напрыклад, узмоцнена займаўся спортам. Увогуле, занятак знайсці можна, не дазвалялі нам толькі ляжаць на ложку.
У цэлым да нас ставіліся нармальна. Калі ты ціха і спакойна сядзіш, як палонны ў закладніках, то з таго боку да цябе, як правіла, ніякай звышувагі не будзе. Калі ідзе нейкая агрэсія і правакацыі, то, натуральна, да чалавека ўзнікаюць пытанні з боку супрацоўнікаў «хіміі». Яго могуць пакараць, закрыць у ШІЗА з усімі наступствамі. У нас быў адзін мужчына, які спакойна сюды прыехаў, але ў выніку нешта ў зносінах з адміністрацыяй у яго не заладзілася. Яго проста асудзілі на замену рэжыму, і ён з’ехаў у калонію.
Самае цяжкае, паводле мужчыны, — гэта расстанне з роднымі. Нават нягледзячы на тое, што з імі можна штодня стэлефаноўвацца, асабістых сустрэч гэта не замяняе.
— Сваякі могуць прыязджаць хоць кожныя выходныя, але ўмоваў для гэтага вельмі мала. Адзінае месца для сустрэчы — кветнік, ён засыпаны па калена снегам. Прабавіць чатыры гадзіны на холадзе таму ж маленькаму дзіцяці вельмі складана. За ўвесь час майго знаходжання там іншых прапановаў наконт месцаў для сустрэч не паступала, — тлумачыць Станіслаў. — Для палітычных выхад у горад быў забаронены да канца тэрміну, бо мы стаялі на ўліку як схільныя да экстрэмізму. Сустрэцца ў горадзе з роднымі і пагуляць таксама нельга. Арандаваць цяплейшае месца — немагчыма. У непалітычных з гэтым лягчэй: яны не стаяць на ўліку, парушэнняў у іх няма, яны могуць кудысьці выходзіць. Асуджаныя, якія не працуюць, могуць двойчы на тыдзень у суправаджэнні супрацоўніка паселішча выйсці ў краму. Астатнім даводзіцца карыстацца дастаўкай прадуктаў.
Пры гэтым Станіслаў кажа, што «нават у такім месцы» можна знаходзіць «шчыліны» і «жыць больш-менш спакойна».
— Я вам скажу са свайго пункту гледжання, хоць, магчыма, ён і не адлюстроўвае агульнай карціны. Калі нікога не правакаваць, усё будзе нармальна. Хутчэй, пытанні ёсць да побыту. Хтосьці з тваіх суседзяў храпе, іншыя людзі са сваімі дзіўнымі звычкамі, якія табе непрыемныя, — тлумачыць ён. — Але ўсё гэта зрэз грамадства, з якім трэба камунікаваць і знаходзіць агульную мову. Тут усё трэба не сілай вырашаць, а неяк дамаўляцца. З улікам таго, што на такой «хіміі» палітычных амаль пятая частка, узровень адэкватнасці вырас, асяроддзе нармальнае. Я разглядаю «хімію» як вялікі інтэрнат, месцамі нават санаторый. Калі ў цябе ёсць жаданне чымсьці займацца, ты нават можаш знайсці спосабы рэалізоўваць тут сваю прагу вучыцца. Вядома, няма памяшканняў, дзе гэта можна было б рабіць спакойна, але калі ёсць мэта, то спосабы можна знайсці.
